بیماری قلبی-عروقی (Cardiovascular disease)

بیماری قلبی-عروقی یا بیماری قلبی (heart disease) دسته‌ای از بیماری‌ها است که در قلب یا رگ‌ها (سرخرگ‌ها، مویرگ‌ها و سیاهرگ‌ها) رخ می‌دهد[1]. بیماری قلبی-عروقی به هر گونه بیماری که دستگاه گردش خون را تحت تاثیر قرار دهد گفته می شود که شامل بیماری‌های قلبی و بیماری‌های شریانی می‌شود[2].

بیماری قلبی عروقی یکی از مهم ترین عوامل تهدید کننده زندگی در جوامع بشری است، بطوری که علت 70 درصد مرگ و میر افراد بالای 75 سال و علت 25 درصد مرگ و میر افراد بالای 30 سال را تشکیل می دهند.[3] علاوه بر عوامل ژنتیکی، فاکتورهای تغذیه ای نقش اساسی و مهمی در تأمین سلامت افراد دارند.[4]  بیماری قلبی و عروقی از بیماری های مزمنی است که بطور گسترده مورد پژوهش قرار گرفته و می تواند قابل پیشگیری باشند. از آنجایی که عوامل تغذیه ای از مهمترین ریسک فاکتورهای قابل پیش گیری در ارتباط با این بیماری هستند، طبق گزارش کمیته تخصصی سازمان جهانی بهداشت، پیشگیری اولیه از آترواسکلروز و بیماری کرونری قلب، اصلاح غذایی و دیگر جنبه های شیوه زندگی از استراتژی های ملی می باشد.[5] بنابراین بهبود رژیم غذایی مهم ترین راهکار در جلوگیری از بیماری های قلبی و عروقی در بزرگسالان است.

از سویی دیگر، ﺑﻴﻤﺎريﻫﺎي ﻗﻠﺒﻲ ﻋﺮوﻗﻲ در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺎﻳﻊﺗﺮﻳﻦ ﻋﻠﻞ ﻣﺮگ را در  ‫اﻛﺜﺮ ﻧﻘﺎط ﺟﻬﺎن و اﻳﺮان ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ و 40 درﺻﺪ ﺗﻤﺎم ﻣﻮارد ﻣﺮگ‫ را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ.[6] 25 درﺻﺪ اﻓﺮاد ﻣﺒﺘﻼ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﻴﻤﺎري ﺑﺪون ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ﻋﻼﻣﺖ ﻗﺒﻠﻲ ﺑﺻﻮرت ﻣﺮگ ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﻲ ﻳﺎ ﺳﻜﺘﻪ ﻗﻠﺒﻲ ﺣﺎد از ﺑﻴﻦ ﻣﻲروﻧﺪ.[7]                          

در اﯾﺮان ﻧﯿﺰ اوﻟﯿﻦ و ﺷـﺎﯾﻊ ‫ﺗﺮﯾﻦ ﻋﻠﺖ ﻣﺮگ و ﻣﯿر، ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎي ﻗﻠﺐ و ﻋﺮوق اﺳﺖ [8] و ﺑﺮﻃﺒﻖ ‫آﻣﺎر ﺑﻬﺸﺖ زﻫﺮا ﺗﻬﺮان ﻫﺮ ﻣﺎه ﺑﯿﻦ 900 ﺗﺎ 1200 ﻧﻔﺮ در ﺷﻬﺮ ﺗﻬﺮان به دﻟﯿﻞ ﺑﯿﻤﺎري ﻗﻠﺒﯽ ﻓﻮت ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ.[9] ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي اﻧﺠﺎم ﺷﺪه در اﯾﺮان، ﺷﯿﻮع ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎي ﻗﻠﺒﯽ ﻋﺮوﻗﯽ را 23/2 درﺻـﺪ[10] گزارش کرده اند.

ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻋﺎﻣﻞ ﺑﺎﻋﺚ اﻓﺰاﯾﺶ ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎي ﻗﻠﺒﯽ ﻋﺮوﻗﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ. این عوامل ﺷﺎﻣﻞ ﺳﻦ، ﺟﻨﺲ، ارث ﮐﻪ در اﺧﺘﯿﺎر اﻓﺮاد ﻧﺒﻮده و ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و نیز ﻣﺼﺮف دﺧﺎﻧﯿﺎت، ﻓﺸﺎر ﺧﻮن ﺑﺎﻻ، ﻗﻨﺪ ﺧﻮن ﻏﯿﺮ ﻃﺒﯿﻌﯽ، ﭼﺮﺑـﯽ ﺧﻮن ﺑﺎﻻ، اﺳﺘﺮس، ﭼﺎﻗﯽ و ﮐﻢ ﺗﺤﺮﮐﯽ در که اﺧﺘﯿﺎر اﻓﺮاد ﺑﻮده و ﻗﺎﺑـﻞ ‫ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ.

 

 

بیماری کرونری قلب (CHD)

بیماری کرونری قلب، بیماری است که در آن دیواره شریان هایی که عضلات قلب را خونرسانی می کنند، ضخیم می شوند. این ضخیم شدگی که به علت تشکیل ضایعات در دیواره عروق ‫می شود، آترواسکلروز نامیده می شود؛ به این ضایعات جدار عروق،‫ پلاک گفته می شود. آترواسکلروز می تواند خونرسانی به عضله قلب (میوکارد) را محدود کند و تظاهر آن در بیمار ممکن است بصورت‫ درد فعالیتی قفسه سینه (آنژین) یا تنگی نفس فعالیتی باشد. به شکل وخیم تر، اگر کلاهکی که پلاک را می پوشاند، پاره شود و محتویات آن وارد جریان خون شوند ممکن است خون لخته شود و جریان را کاملاً مسدود کند و منجر به انفارکتوس میوکارد یا سکته قلبی شود. بیماری کرونری قلب به عنوان بیماری ایسکمیک قلبی نیز شناخته می شود. ‫واژه سندرم های کرونری حاد اشاره می کند به بستری شدن در بیمارستان به دلیل آنژین ناپایدار یا ترومبولیز در سکته قلبی مشکوک و یا انجام واسکولاریزاسیون مجدد اورژانس برای تسکین درد ایسکمیک قفسه سینه در حین استراحت.

چندین علت مرگ ناگهانی وجود دارد، اما بیشتر آنها مربوط به بیماری های کرونروی قلب یا بیماری های عروقی مغز هستند. مرگ ناگهانی قلبی ممکن است ناشی از سکته یا آریتمی قلبی باشد. در آریتمی های قلبی، ضربان قلب، نامنظم و یا خیلی سریع یا خیلی آهسته می شود. آریتمی ها ممکن است در اثر استرس تکرار شونده یا بیماری ها بر انگیخته شوند. اما در قلب هایی که از قبل دچار آسیب ایسکمیک یا مبتلا به هر اختلال عملکردی قلبی دیگری مانند فشار خون بالا یا مصرف بیش از حد الکل بوده اند، شایعتر هستند و ضمناً در این شرایط کشنده تر نیز خواهند بود. بنابراین عوامل خطر اصلی آرتیمی ها و مرگ ناگهانی قلبی بسیار مشابه عوامل خطر CHD هستند.[11]

 

 

اثر چاقی بر عروق کرونر قلب

چاقی منجر به ایجاد رگه های چربی در عروق قلب و اترواسکلروز می شود که این امر منجر به درگیری عروق کرونر قلب و خطر مرگ و میر می گردد. در حالت کلی، چاقی با افزایش میزان بروز و شیوع فشار خون بالا، دیس لیپیدمی و دیابت ارتباط دارد که خود اینها از عوامل خطر ابتلا به بیماری عروقی قلب می باشند.[12] برخی مطالعات نشان داده اند که چاقی به طور مستقل از عوامل خطر فوق الذکر نیز بر ابتلا به بیماری عروق کرونر تاثیر می گذارد. هر چند که خطر بیماری قلبی و عروقی به وضوح با چاقی ارتباط دارد، افزایش وزن در افرادی که وزنشان در محدوده نرمال نیز می باشد، با خطر بیماری های قلبی مرتبط می باشند.[13]

علائم ونشانه ها بیماری عروق کرونر

• درد و احساس ناراحتی در قفسه سینه
• درد در گردن، فک، گلو، شانه ها و یا پشت
• تنگی نفس، ضعف و سرگیجه
• تعریق، تهوع همراه با نشانه های فوق

روشهای تشخیصی بیماری عروق کرونر[14]

• آزمایش خون
• رادیوگرافی قفسه سینه (برای تعیین اندازه قلب)
• الکتروکاردیو گرام(ECG)
• اکو کاردیوگرام
• ‫تست ورزش
• آنژیوگرافی(جهت بررسی گرفتگی عروق)
• CT آنژیوگرافی

 

 

 

تصلب شرائین(آترواسکلروز)

تصلب شرائین یکی از بدترین بیماری ها می‌باشد که اغلب از سنین 40 سالگی به بعد بروز می‌کند و خود سرچشمه و عامل بیماریهای دیگری مانند فشار خون، رماتیسم و بیماریهای قلبی است.

تصلب شرائین یا آرتریو آترواسکلروز عبارت از ضخیم شدن دیواره شریانهاست که نتیجه نهایی آن کاهش قابلیت ارتجاعی رگها و مسدود شدن راه عبور خون است و بدین سان جریان خون از میان شریان تصلب یافته، کند و حتی قطع می‌شود و برای اینکه جریان خون سیر طبیعی خود را با فشار ثابت بپیماید قلب مجبور است خون را با فشار زیادتری از میان این قبیل شریانها عبور دهد که نتیجه آن بزرگ شدن قلب و آسیب دیدن آن است. در بعضی موارد میزان چربی های محلول در خون، افزایش پیدا می‌کند و بر غلظت آن افزوده می‌شود که این عمل باعث کند شدن حرکت معمولی خون و عامل انواع بیماریها از قبیل قانقاریا می شود. در تصلب شرائین، این بیماری در نتیجه افزایش کلسیم آلی و غیرآلی در بدن بروز می‌کند و باعث سفتی و سختی سرخرگها می‌شود. افزایش کلسیم آلی در نتیجه خوردن غذاهای پختنی نامناسب و استعمال بعضی داروها می‌شود و بروز آن در واقع یک نوع اعلام خطر محسوب می‌شود.

علائم و نشانه ها

ظهور این بیماری به نحوی است که در یک روز شخص بدون اینکه احساس دردی در پاها داشته باشد، متوجه می‌شود که نمی‌تواند بیش از چند قدم راه برود. با سعی در حرکت و راه رفتن، درد شروع می‌شود. ولی به محض ایستادن درد هم متوقف می‌شود. علت این درد، تصلب برخی از سرخرگهای پا می‌باشد که در نتیجه، این تصلب خون قادر نیست به خوبی در عضلات پا جریان یابد و در نتیجه این اختلال در کار عضله وقفه افتاده و قادر نیست که کار خود را بطور کامل انجام دهد.

افراد مبتلا به این بیماری، معمولا،از بین کسانی هستند که سالیان دراز دخانیات مصرف کرده‌اند یا مبتلا به الکل بوده‌اند و یا در طرز تغذیه، رعایت تعادل را نکرده‌اند و یا از میان اشخاصی هستند که تن پرور و کم تحرک می‌باشند.[15]

علل و عوامل مستعدکننده آترواسکلروز:

• سابقه فامیلی
• سن و جنس: مردان بین  35 تا 55 سال و زنان بالاتر از 50 سال
• رژیم غذایی
• چاقی
• هایپرلیپیدمی (افزایش میزان کلسترول و تری گلیسرید)
• هایپرتانسیون (افزایش فشارخون)
• دیابت
• بیماری مزمن کلیوی
• سیگار
• سبک زندگی کم تحرک
• زندگی همراه با عصبانیت زیاد و استرس
• مصرف قرص ضدبارداری خوراکی به مدت 10 سال همراه با مصرف دخانیات وچاقی

• شاخص توده بدنی BMI برای ارزیابی خطر وزن اضافی بعنوان یک عامل خطر در CAD بکار می رود.
• سندروم متابولیک (ترکیبی از چند عامل خطر اصلی :

‫اندازه دور کمر بیش از 102 سانتیمتر در مردان و بیش از 88 سانتیمتر در زنان- سطح تری گلیسرید بیش از 150 میلی گرم در دسی لیتر- سطح کلسترول لیپوپروتئین با دانسیته بالا HDL کمتر از 40 میلی گرم در دسی لیتر در مردان و کمتر از 50 میلی گرم در دسی لیتر در زنان- فشار خون 130/85 میلیمتر جیوه یا بالاتر- سطح گلوکوز ناشتا 100-126 میلی گرم در دسی لیتر که تشخیص پیش دیابت است.)¹⁴

راههاي پيشگيري از بروز تصلب شرائين[16]

انجام ورزش به صورت منظم‌، داشتن يك رژيم غذايي صحيح به خصوص در كودكان و نوجواناني كه والدين آنها دچار آترواسكلروز هستند، به خصوص رژيم غذايي كم چربي،‌ كاهش استرس و ترك سيگار از راه هاي سودمند در پيشگيري از بروز اين بيماري هستند.

 

 

نقص مادرزادی قلب (Congenital Heart Defect)

بیماری و یا نقص مادرزادی قلب واژه‌ای برای معرفی نقص هایی مادرزادی‌ است، که بر عملکرد قلب تاثیر می‌گذارد. انواع نقص مادرزادی قلب شامل:

• نقص دیواره قلبی (Septal defects)، این بیماری زمانی رخ می‌دهد که یک سوراخ بین بتن های قلب وجود دارد. این بیماری گاهی اوقات با نام سوراخ در قلب معرفی می‌گردد.
• نقص انسداد (Obstruction defects)، این بیماری زمانی رخ می‌دهد، که جریان خون در دهلیزهای قلب کمی و یا بطور کامل بسته شده است.
• بیماری قلبی سیانوتیک (Cyanotic heart disease)، بدلیل یک یا چند نقص در قلب اکسیژن کافی در بدن پمپاژ نمی‌شود.[17]

علل بروز نقص مادر زادی قلب[18]

1. ازدواج‌های فامیلی و مسائل ژنتیکی
2. شرایط محیطی
3. مصرف برخی داروها به ویژه داروی ضد انعقادی توسط مادر در چند ماه اول بارداری ممکن است باعث بروز چنین مشکلاتی شود.
4. ابتلای مادر به بیماری سرخچه در دوران بارداری
5. افراد مبتلا به سندروم مارفان به طور مادرزادی دچار شل شدگی و نارسایی دریچه های قلب می شوند.

 

 

نارسایی های قلبی(Heart Failure)

نارسایی قلبی که به آن نارسایی احتقانی قلب نیز می‌گویند، زمانی رخ می‌دهد که قلب نتواند بطور موثر و کارا خون را در بدن پمپاژ کند، در این بیماری طرف چپ و یا راست و یا هر دو طرف بدن تحت تاثیر قرار می‌گیرد. فشارخون بالا و یا بیماری عروق کرونر می‌تواند باعث ابتلا به این بیماری شود.

نارسایی پیشرفته قلبی یکی از معضلات پزشکی است که روز به روز بر تعداد این بیماران افزوده و هنوز درمان قطعی برای آن پیدا نشده است. نارسایی میترال (MR) در این بیماران هم بر شدت علائم و نیاز به بستری شدن تاثیر  قابل توجهی داشته و هم باعث بدتر شدن پیش آگهی و افزایش مرگ و میر بیماران می شود. [19]

علائم بالینی نارسایی قلب

نارسایی قلبی همراه با مجموعه ای از علائم بالینی (تنگی‌نفس، خستگی) و نشانه‌ها (ادم، رال) است و منجر به بستری‌های مکرر، کاهش کیفیت زندگی، و کاهش امید به زندگی می‌شود.

دلایل بروز نارسایی قلبی [20]

1. داشتن انفاركتوس قلبی، به مفهوم از بین رفتن قسمتی از عضلات قلب
2. سابقه بیماری دریچه‌های قلب
3. داشتن بیماری‌های مادرزادی قلب
4. تنگی دریچه میترال
5. فشار خون طولانی مدت
6. تنگ شدن عروق قلب

 

 

 

بیماری گشاد شدن رگها

یکی از بیماریهای تقریبا ارثی است که در مردها بیشتر از زنها اتفاق می‌افتد. یکی از علائم آن شروع درد شدید عضلانی به هنگام حرکت و کار است که به محض استراحت درد برطرف می‌شود.

 

 

کاردیومیوپاتی (cardiomyopathy)

کاردیومیوپاتی  یا بیماری ماهیچه قلب[21] گروه متفاوتی از بیماری‌های عضله قلب هستند که در اثر آن‌ها قلب نمی‌تواند جریان خون کافی را برای اعضای بدن فراهم‌سازد و فرد دچار نارسایی قلبی می‌شود که اغلب با آریتمی همراه است.[22]  به عبارتی دیگر، بیماری کاردیومیوپاتی، باعث تغییرات در ماهیچه قلب شده و این تغییرات توانایی قلب در پمپاژ خون را کاهش می‌دهد. سایر بیماری‌ها از جمله فشارخون بالا و یا بیماری دریچه قلب همراه با کاردیومیوپاتی رخ دهد.

سه شکل شایع کاردیومیوپاتی، کاردیومیوپاتی گشاد شده که شایع‌ترین شکل کاردیومیوپاتی است، کاردیومیوپاتی هیپرتروفیک یا رشد دیواره و ضخیم‌ شدن عضله قلب و نیز کاردیومیوپاتی محدود کننده ( کاهش انعطاف‌پذیری عضلات قلب) می‌باشد.[23]

علائم بیماری کاردیومیوپاتی

در مراحل اولیه این بیماری ممکن است بی علامت باشد و فقط در معاینه یا اکوکاردیوگرافی قلبی کشف شود. بیماریابی در این مرحله عمدتاً محدود به بیماران در ریسک کاردیومیوپاتی که تحت بررسی قرار می گیرند می باشد(مثل بیماران با سابقه خانوادگی نارسایی قلب، بیماران مبتلا به فشارخون بالای مزمن، بیماران دیابیی و تیروئیدی ، وجود آریتمی وغیره) .

بتدریج  با پیشرفت بیماری، علائم نارسایی قلب ظاهر می‌شود. این علائم عبارتند از: احساس تنگی‌ نفس در زمان فعالیت و در موارد شدیدتر بیماری در زمان استراحت ، ودر موارد شدیدتر سرفه خشک مکرر، گاهی همراه با خلط خونی یا  کف دار، ادم (تورم) ناحیه ساق و مچ پا و تورم شکم (در کاردیومیوپاتی پیشرفته با درگیری سمت راست قلب)، احساس خستگی وضعف عمومی، سرگیجه، بی حالی، تپش قلب و ضربان نامنظم قلب، کاهش اشتها، کاهش  میل جنسی.[24]

 علل بروز بیماری کاردیومیوپاتی

1. عفونت‌ ويروسي‌ عضله‌ قلب‌
2. مراحل‌ انتهايي‌ بيماري‌ سرخرگ‌هاي‌ قلب‌
3. كمبود تغذيه‌اي‌، به‌ خصوص‌ ويتامين‌ ب‌1
4. كمبود مواد معدني‌، به‌ خصوص‌ پتاسيم‌
5. جايگزين‌ شدن‌ بافت‌ چربي‌ به‌ جاي‌ فيبرهاي‌ عضله‌ قلب‌
6. رسوب‌ ماده‌ آميلوييدي‌ (يك‌ ماده‌ پروتئيني‌ غيرطبيعي‌ كه‌ در بافت‌ها رسوب‌ مي‌كند) به‌ علت‌ ساير اختلالات‌
7. هموكروماتوز (تجمع‌ بيش‌ از حد آهن‌ در كبد، لوزالعمده‌، پوست‌)
8. كم‌خوني‌ شديد
9. آتاكسي‌ فريدريش‌ (يك‌ نوع‌ بيماري‌ عصبي‌ ارثي‌)

عوامل‌ خطر ابتلا به بیماری کاردیومیوپاتی[25]

1. سن بالاي‌ 60 سال‌
2. چاقي‌
3. سيگار كشيدن‌
4. الکليسم‌
5. سابقه‌ خانوادگي‌ بيماري‌ سرخرگ‌هاي‌ قلب‌ يا كارديوميوپاتي‌
6. مصرف‌ بعضي‌ از داروهاي‌ مثل‌ ضدافسردگي‌ و داروهاي‌ ضد روان‌پريشي‌، و نيز بعضي‌ مواد مثل‌ الكل‌ و كوكايين‌
7. ديابت‌ شيرين‌
8. افزايش‌ كلسترول‌ خون‌

 پيشگيري‌ از بیماری کاردیومیوپاتی

1. منع نوشیدن الکل
2. رژيم‌ غذايي‌ متعادلي‌ داشته‌ باشيد.
3. حتي‌الامكان‌ از عوامل‌ خطر اجتناب‌ كنيد.²⁴

 

منابع

1. Maton, Anthea; Jean Hopkins, Charles William McLaughlin, Susan Johnson, Maryanna Quon Warner, David LaHart, Jill D. Wright (1993). Human Biology and Health. Englewood Cliffs, New Jersey: Prentice Hall. ISBN 0-13-981176-1.
2. Bridget B. Kelly; Institute of Medicine; Fuster, Valentin (2010). Promoting Cardiovascular Health in the Developing World: A Critical Challenge to Achieve Global Health. Washington, D.C: National Academies Press. ISBN 0-309-14774-3.
3. رفیعی م و همکاران،(1376). تغذیه و بیماری های قلبی و عروقی، مجموعه مقالات چهارمین کنگره ایران، ص 142
4. Leander - K, Hallqvist - J, Reuterwall - C, Ahlbom - A, de - Fair - U. Family history of coronary heart disease :a strong risk factor for myocardial infarction interacting with other cardiovascular risk factors. Results from the Stockholm Heart Epidemiology program (SHEEP). Epidemiology, 2001 Mar, 12(2): 215-21
5. رسولی نژاد، الف، وکیلی، ح. (1377)، نیزان ارتباط بین نمایه توده بدن و عوامل خطر قلبی، پژوهنده سال سوم، شماره 2- ص 82-79.
6. Murray CJ, Lopez AD. Global mortality, disability, and the contribution of risk factors: Global Burden of Disease Study. Lancet 1997; 349: 1436-42.
7. Myerburg RJ, Kessler KM, Castellanos A. Sudden cardiac death: epidemiology, transient risk, and intervention assessment. Ann Intern Med 1993; 119: 1187-97.
8. Maghsod  Nia  Sh.  Primary  of    medical  care  of elderly  with  colleague  of  universal  health organization.  Tehran.  University  of  Scientific Welfare and Rehabilitation. 2007; 71. [Persian]
9. Mehdinia  M.  New  found  in  the  prevention cardiovascular  risk  factors,  abstracts  article cardiovascular  nursing,  cardiovascular  of international  congress  thirteenth,  2007;  173. [Persian]
10. Sharifi  rad  Gh.  Examination  of  relationship cardiovascular  disease  in  elderly,  Members  of retired  center  in  Esfahan  with  record  of  physical activity  in  middle  age  period  2007.Gonabad  Mag. 2007;12(3):2-4. [Persian]
11. نشریه نوین پزشکی، (1390)، آشنایی با معانی تعاریف بیماری های قلبی و عروقی، شماره 510، ص 108
12. McGill HC, McMahan CA, Herderick EE, Zieske AW, Malcom GT, Tracy RE, et al. Obesit accelerates the progression of coronary atherosclerosis in young men.  Circulation 2002; 105(23):2712-8.
13. فرزانه، ر؛ حسینی، ک، واحدی، س؛ حمزه، ن؛ (1392)چاقی و بیماری های قلبی و عروقی ، مجله دیابت و لیپید ایران، شماره 5، صص560-451
14. خادم، زهرا، بیماریهای عروق کرونر، کارشناس پرستاری
15. بیماریهای عروق‌ قلب‌- گرفته شده از سایت اینترنتی http://daneshnameh.roshd.ir/
16. تصلب شرایین و راه های پیشگیری از آن به وسیله ورزش، (1390)،  باشگاه خبرنگاران، برگفته از سایت http://www.yjc.ir/
17. سایت پزشکی و مجله سلامتی راستینه
18. خیراندیش، زهرا، (1390) قلبی که بیمار به دنیا می‌آید؛ فوق تخصص قلب کودکان، بخش سلامت تبیان
19. باقر زاده، ع و همکاران، (1390). مجله دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی تهارن، شماره 5، صص 282-279.
20. ولدخانی، نیره، (1390)، نارسایی قلبی؛ چرا و به چه علت؟ بخش سلامت تبیان

21. Kasper, Denis Lh. et al. (2005). Harrison's Principles of Internal Medicine, 16th edn. McGraw-Hill. ISBN 0-07-139140-1.

22. مبانی طب داخلی. سیسیل، تهران ۲۰۰۴.

23. برگرفته از سایت اینترنتی http://www.nhlbi.nih.gov/health/health-topics/topics/cm/types.html

24. کاردیومیوپاتی: علت، علائم، درمان، گرفته شده از سایت اینترنتی قلب، http://galb.ir/

25. كارديوميوپاتي‌، انجمن درمانگران ایران، پایگاه اطلاعات پزشکی، گرفته شده از سایت اینترنتی http://www.iranhealers.com/